Wierzby występują w naturalnym środowisku w wielu formach i odmianach. Należą do rodzaju Salix, w którym wyróżnia się ponad 300 gatunków z licznymi podgatunkami. Zasiedlają one różne siedliska, od bardzo suchych i ubogich w składniki pokarmowe do bardzo wilgotnych i żyznych. W Polsce od kilku lat wzrasta zainteresowanie uprawą polową wierzby krzewiastej i wykorzystaniem jej biomasy zarówno na cele energetyczne (ekologiczne paliwo) jak i jej surowca dla przemysłu chemicznego (celuloza, bioalkohol), meblarskiego (płyty wiórowe) oraz na cele plecionkarskie formy użytkowe i ozdobne). Ogromna wartość ekologiczna krzewiastych gatunków wierzb daje możliwość wykorzystywania ich w ochronie środowiska m.in. do tworzenia wzdłuż ciągów komunikacyjnych (autostrady) stref ochronnych przed emisjami zanieczyszczeń motoryzacyjnych i ekranów wytłumiających hałas powodowany przez pojazdy samochodowe. Przydatne są one również do rekultywacji stanowisk zdewastowanych działalnością przemysłową i komunalną.
Plantacje wierzby /Salix/ mogą być zakładane zarówno na części gruntów ornych o dużym uwilgotnieniu jak i na nadrzecznych terenach użytków zielonych o zróżnicowanej żyzności jako alternatywa dla tradycyjnych upraw rolniczych i dać nowy atrakcyjny produkt na rynek. Zagospodarowania bądź też przeprowadzenia pielęgnacji sanitarnej wymagają również nadrzeczne naturalne siedliska wierzby, aktualnie nie eksploatowane rolniczo lub wykorzystywane ekstensywnie na doraźne potrzeby gospodarcze np. kiszki faszynowe, które oprócz surowca drzewnego, mogłyby zapewnić pełną biologiczną obudowę cieków wodnych.
Z 3–4 letnich plantacji szybko rosnących krzewiastych klonów wierzby można uzyskać biomasę 10 – 14-krotnie większą niż przyrasta w tym czasie w lesie naturalnym. Rozszerzenie takich upraw w przyszłości pozwoliłoby na częściowe uzupełnienie drewna pozyskiwanego z lasów. Drewno to mogłoby stanowić surowiec do produkowania energii cieplnej w sposób zrównoważony i przyjazny środowisku. Drewno zawiera śladowe ilości siarki, a dwutlenek węgla wydzielany przy jego spalaniu jest prawie w całości wiązany przez rośliny w procesie asymilacji. Na plantacjach polowych wierzby energia słoneczna transformowana jest efektywnie na biomasę. Biomasa roślinna zawierająca złożone związki chemiczne magazynuje energię, w której jest całkowicie odnawialna.
Przedmiotem zainteresowania pod uprawę wierzby mogą być również gleby o niskiej produktywności rolniczej, na których istnieje możliwość zastosowania osadów pościekowych z oczyszczalni komunalnych i przemysłu rolno-spożywczego w celu podwyższenia ich produktywności.
Wdrażanie upraw krzewiastych wierzb, zakładanych zarówno na gruntach rolnych i użytkach zielonych jak i na gruntach marginalnych i odłogujących na ogół spełnia oczekiwania plantatorów, gdyż uprawy produkcyjne tej rośliny charakteryzują się:
- niskimi nakładami pracy,
- niską energochłonnością uprawy (małe zapotrzebowanie na nawozy i pestycydy),
- dużymi powierzchniami uprawy,
- możliwością zastosowania standartowych maszyn (do uprawy gleby, sadzenia i z drobnymi adaptacjami, do zbioru biomasy),
- wysoką produktywnością,
- bezpieczną i przyjazną uprawą dla środowiska.
Spośród dużej liczby gatunków, podgatunków i mieszańców wierzb, tylko niektóre są przydatne do celów wykorzystania energetycznego i gospodarczego.
Do uprawy zaleca się formy, które:
- mają dużą siłę odroślową i przy corocznej eksploatacji pędów zachowują ją przez kilkadziesiąt lat,
- wytwarzają pręty proste, gonne, nierozłączne, o małym rdzeniu, odznaczające się dużą zawartością biomasy i pełną przydatnością do wykorzystania energetycznego,
- dają wysoki plon prętów.W Polsce uprawianych jest wiele odmian wierzby energetycznej.
Gatunki i podgatunki, w zależności od uwarunkowań siedliskowych (gleby i klimatu), wykazują różne właściwości. Także ich wygląd może być przez te czynniki modyfikowany (barwa, kształt liści, długość prętów) i tworzą się wówczas formy miejscowe (ekotypy).
Różne odmiany przeznaczone są pod różne gleby (organiczne/mineralne), a także warunki klimatyczne i glebowe. Różnią się miedzy sobą intensywnością wzrostu, odpornością na choroby, wymarzanie, morfologią pędów.
Do gatunków najchętniej uprawianych należą:
- Salix americana – amerykanka,
- Salix viminalis – wiciowa (powszechnie zwana konopianka),
- Salix amygdalina – migdałowa
- Salix purpurea – purpurowa.
Wierzba amerykanka (salix americana)
Przypuszczalnie Salix cordata war. Americana Hort. (syn.: Salix americana Hoedt) – wierzba amerykanka (uniwersalna). Salix americana jest formą nie określoną botanicznie, po łacinie americana = pochodząca z Ameryki.
W stanie dzikim wierzba amerykanka spotykana jest w formie zwartego krzewu (do 2,5m wysokości). Znosi ona duże uwilgotnienie, a nawet okresowe wylewy wód (powodzie), lubi gleby przepuszczalne, bogate w składniki pokarmowe. Pod uprawę amerykanki odpowiednie są gleby gliniasto – piaszczyste, próchniczne, torfowe, stosunkowo wilgotne I, III, i IV klas bonitacyjnych. Wymaga ona starannej pielęgnacji, szczególnie w pierwszym roku uprawy.
Często jej liście i drewno opanowują szkodniki.
Wierzba amerykanka jest obecnie najlepszym gatunkiem do upraw na produkty plecionkarskie, daje stosunkowo cienkie pręty o długości od 100 do 280 cm. Są elastyczne, giętkie, o małej skłonności do łamania i odporne na kolankowanie. Odznaczają się łatwością korowania, białym i twardym drewnem oraz bardzo mały rdzeniem. Amerykanka plonuje niżej i jest rośliną bardziej krótkotrwałą (ulega szybciej degeneracji) niż "konopiana", mimo to chętnie jest uprawiana w kraju. Zajmuje ponad 75% ogólnej powierzchni plantacji wikliny plecionkarskiej w Polsce. Jest podstawowym surowcem do celów plecionkarskich, nadaje się do wyplotu praktycznie wszystkich wyrobów.
Wierzba konopianka (Salix viminalis)
Wierzba konopianka (koszykarska – w języku łacińskim vimen = pręt, viminis = plecionka). W naturalnych siedliskach rośnie nad brzegami rzek i stawów, lubi gleby bogate w składniki pokarmowe (mady, gleby piaszczyste, lekko gliniaste) nie znosi gleb torfowych. Plantacje tego gatunku lokalizować należy na stanowiskach, które mają gleby o jedna klasę bonitacyjną wyższą niż przeznaczane pod uprawę wikliny amerykanki. Krzewy osiągają do 6 m (drzewa do 10 m). W obrębie tego gatunku wyselekcjonowano wiele form i otrzymano liczne mieszańce, które nadają się do celów energetycznych i plecionkarskich.
Szybko rosnące, zielone i żółtozielone pręty występują w sortymentach od 1.50 m do 4.00 m długości. Konopianki zajmują w kraju ok. 20% ogólnej powierzchni plantacji wikliny plecionkarskiej.
Wierzba konopianka, jest oprócz amerykanki, najczęściej używana na cele koszykarskie. Wyśmienicie nadaje się na wyroby zielone, jest wyborna po okorowaniu ze względu na jej białe drewno. Przez suszenie drewno prętów staje się dość zbite; wówczas łatwo daje się łupać i może służyć do produkcji taśmy, z której wykonuje się piękne wyroby. Dwu – trzyletnie pędy (kije), kolorowane, używane są do wyrobów giętych, konstrukcyjnych.
Gatunek Salix viminalis i jego liczne mieszańce wyselekcjonowane jako formy szybko rosnące o wysokim potencjale produkcyjnym biomasy, doskonale nadają się do wykorzystania energetycznego i przemysłowego. W oparciu o badania naukowe oraz liczne doświadczenia wierzbę wiciową /Salix viminalis/ kwalifikuje się jako bardzo dobre wieloletnie źródło energii odnawialnej.
Wybrane formy lub odmiany wierzby, w hodowli nazywane "klonami" powinny pochodzić z pewnego źródła oraz muszą spełniać następujące oczekiwania plantatora:
- możliwość łatwego rozmnażania wegetatywnego,
- możliwość szybkiego wzrostu i dużej produkcji w sezonie wegetacyjnym,
- możliwość szybkiej odbudowy karpy po wycince pędów dla celów energetycznych,
- możliwość produkcji przez dłuższe okresy do 25 – 3O lat - bez konieczności ponownego zakładania nowych plantacji,
- mieć dużą odporność na choroby i szkodniki owadzie oraz na warunki klimatyczne, głównie: mróz i przymrozki,
- mieć dużą plastyczność w odniesieniu do gleby - produkcja na glebach rolnych, podmokłych, a także na osadach ściekowych,
- mieć dobrą produktywność i wydajność oraz wysoką jakość drewna dla celów energetycznych.
Gatunki wierzby energetycznej uprawiane w Polsce
1. Salix viminalis 051
2. Salix viminalis 052
3. Salix viminalis 053
4. Salix viminalis 082
5. Salix viminalis HS 7/55 klon 22
6. Salix viminalis var. gigantea
7. Salix viminalis var. regalis
8. Salix viminalis selecta x S. americana
9. Salix viminalis x S. amigdalina
10. Salix viminalis x S. lanceolata
11. Salix viminalis cul. Piaskówka
Wierzba migdałowa (Salix amygdalina L., syn. Salix triandra L.)
Wierzba migdałowa (trójpręcikowa) w naturalnych stanowiskach rośnie wzdłuż rzek, nad stawami i rowami, lubi gleby ilaste lub piaszczysto – gliniaste, znosi także duże uwilgotnienie. W stanie dzikim występuje jako krzew, rzadko tworzy drzewa. Dobrą cechą rozpoznawczą tego gatunku jest odstająca, łuszcząca się kora na starych pniach.
Spotyka się liczne podgatunki i mieszańce wierzby migdałowej, które chętnie uprawia się na cele plecionkarskie:
- migdałka wielobarwna (Salix triandra ssp. Discolor, syn. S. amygdalina discolor, Koch.),
- migdałka zielona (Salix amygdalina var. viridis),
- migdałka puławska (Salix amygdalina pulaviensis Biał.) i inne.
Pręty są barwy zielonej lub szarej (spotyka się również marmurkowate o kolorze czarnobiałym). Pręty o długości od 0,8 do 1,6 m doskonale nadają się do wyplotu wyrobów galanteryjnych. Są one stosunkowo cienkie, szczególnie odporne na skręcanie, zginanie i pękanie. We Francji i Niemczech Salix triandrajest wyżej ceniona niż Salix americana, którą to powoli zastępuje. Pędy wierzby migdałowej mają skłonność do rozgałęziania się, ale plonuje ona wysoko. Pręty do wyplotu mogą być używane w stanie zielonym lub okorowanym.
Wierzba purpurowa (Salix purpurea)
Wierzba purpurowa ma wiele nazw synonimicznych (piaskowa, czerwona, szpagatówka). W naturalnych siedliskach spotyka się ją nad brzegami cieków wodnych, przy drogach na obrzeżach lasów. Wierzba ta rośnie na glebach piaszczystych i żwirowatych, suchych, ubogich w składniki pokarmowe, w formie małych krzewów. Wierzba purpurowa jest gatunkiem o najszerszym zakresie właściwości przystosowania się do zmiennych warunków siedliska. W zasadzie może być uprawiana na glebach suchszych i silniej uwilgotnionych, piaszczystych i gliniastych, ale bardziej odpowiadają jej siedliska okresowo suche niż okresowo mokre. Często jest ona sadzona na obrzeżach plantacji, na których uprawia się inne gatunki wikliny, gdyż jej pędy mające gorzki smak (z powodu wysokiej zawartości garbników) nie są uszkadzane przez zwierzęta leśne. Pędy wytwarza cienkie, elastyczne, gładkie, barwy żółtobrązowej, czerwonobrązowe do purpurowej.
Spotyka się wiele form pokrewnych tego gatunku, spośród których do celów
plecionkarskich najbardziej przydatne są:
- piaskówka uralska (purpurea var. uralensis Salix),
- zielona purpurowa (Salix purpurea var. helix),
- piaskówka polska (Salix purpurea var. uralensis svar. polonica) i inne. Pręty barwy czerwonobrązowej mają długość od 1,2 do 1,6 m. Są one zbieżne, gładkie i cienkie. Nadają się wyłącznie do gotowania, źle się korują z moczarki. Używa się ich do wyplotu delikatnych wyrobów.
Do celów koszykarskich używane są również inne gatunki wierzb:
- wierzba wawrzynkowa (Salix daphnoides),
- wierzba wilczołykowata (ostrolistna) (Salix daphnoides var. acutifolia Willd.syn. S.caspica Hort.),
- wierzba iwa (Salix caprea),
- wierzba długokończysta (Salix dascyclados),
- wierzba biała (Salix alba),
- wierzba laurowa (Salix pentandra),
- wierzba krucha (Salix fragilis),
- wierzba szara (Salix cinerea),
- wierzba siwa (Salix eleagnos).
Przy zakupie zrzezów powinniśmy zwrócić uwagę na następujące ich właściwości:
1. długość min. 22 cm - niektóre źródła podają 25 cm.
2. szerokość min 7 milimetrów
3. liczba oczek min. 2
Mając przed sobą zrzezy o gorszych parametrach możemy zażądać ich wymiany na zgodne z przyjętymi normami, albo może to być powód do zarządzania obniżenia ceny.
Jednak kupując sadzonki o parametrach gorszych niż powyżej narażamy się na większy procent zrzezów, które się nie przyjmą, ewentualnie w przyszłości mogą być mniej wydajne.
W Polsce głównym ośrodkiem zajmującym się od wielu lat badaniami i uprawą wierzby jest Katedra Hodowli Roślin i Nasiennictwa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
Źrodło:
- arkadiusz.panfil.webpark.pl
- "UPRAWA WIERZBY I MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA" prof. dr hab. Waldemar Martyn; mgr inż. Marek Jońca; Instytut Nauk Rolniczych w Zamościu.
